Van Griekse godinnen met liefdesverdriet tot het magere been van Angelina Jolie. Van vastende Christenen tot de ‘heilige’ uitspraken van Kate Moss. Van hongerkunstenaars en hysterische wijven tot beroemde actrices in rehab. Hongeren, vermageren, ascese, lijnen, diëten, vasten: het zijn geen fenomenen van de afgelopen 40 jaar. Hongeren/ vasten bestaat al eeuwenlang, maar kwam steeds in verschillende verschijningsvormen. Lees hier een geschiedenis van het hongeren.
* Bedroefde Griekse godinnen & strenge Spartanen
In de oudheid werd hongeren en vasten vooral gezien als iets magisch. Iets wat moest gebeuren om de goden tevreden te houden. Maar het was ook een manier om doorzettingsvermogen en uithouding af te dwingen als er moest worden gevochten. In het oude Griekenland stonden de Spartanen bekend om hun strenge opvoeding. Soberheid, doorzettingsvermogen, zelfbeheersing en prestatiedrang waren de kernwoorden van het leven van jonge Spartaanse mannen en vrouwen. Geen zachte bedden, geen lekker eten, geen geluier: trainen en vechten was hun lot. Iemand met een eetstoornis herkent vast het één en ander in deze manier van leven…
Maar de Griekse Goden zelf waren ook niet immuum voor lijden. Persephone is de dochter van Demeter: de Godin van de landbouw en vruchtbaarheid. Op een dag is Persephone bloemen aan het plukken, als zij door een gat in de aarde valt en terecht komt in de hel. Hades, de God van de onderwereld, wil haar niet meer laten gaan en Persephone zit gevangen in de duistere wereld van de overledenen.
Ze weigert te eten zolang ze bij Hades moet verblijven. Haar moeder, Demeter, is radeloos: ze zoekt overal naar haar dochter, maar kan haar niet vinden. In haar verdriet laat ze de aarde dor en onvruchtbaar worden. Als er een hongersnood dreigt, grijpt Zeus in en beveelt Hades Persephone terug te geven aan Demeter. De symboliek van deze mythe is vergelijkbaar met de ervaring, de hel, van een eetstoornis.
* Christelijke asceten & Duivelse vrouwen
In de Middeleeuwen werd ascese (het onthouden van voedsel) gezien als een manier om dichter bij God te komen. Het lijden was een mede-lijden met Christus en het boete doen was een manier om zich te zuiveren van de zonden. De hongerheiligen, zowel mannen als vrouwen, onhielden zich van voedsel en slaap en deden aan zelfpijniging. Een beroemde stroming van asceten waren de Franciscanen: de volgelingen van Franciscus en Clara van Asisi. Zij mochten geen bezit hebben, liepen dagen door de hitte op blote voeten zonder voedsel en alsof dat niet genoeg was, moesten ze zichzelf ook regelmatig pijnigen met allerlei voorwerpen.
In de late Middeleeuwen kreeg men zijn twijfels bij de hongerheiligen. Ten eerste om theologische redenen. Jezus had immers verboden om te vasten buiten vastentijd. Ten tweede omdat de extreme manier van leven, leidde tot allerlei lichamelijke gevolgen. De asceten werden zwak, konden hun werk niet meer doen of stierven zelfs. Langzaam maar zeker werd het hongeren steeds minder gezien als een teken van God, maar als een bezetenheid van de Duivel.
De visioenen die de heiligen kregen – wellicht door gebrek aan voeding – werden niet meer ontvangen als berichten van God, maar van Satan. Ooggetuigen uit die tijd beschreven dat eten voor deze mensen een kwelling was, die gepaard ging met lijden, pijn en braken. Exorcisme werd gezien als de oplossing voor dit Duivelse probleem. Veel van de vrouwelijke asceten belandden uiteindelijk op de brandstapel en werden verbrand als heks.
* Wondermeisjes & hongerkunstenaars
Inmiddels zijn we aanbeland bij de 16e eeuw. Het zou nog tot de 20e eeuw duren voordat anorexia echt als ziektebeeld op de kaart kwam, maar er begon verandering te komen in de manier waarop naar hongeren werd gekeken. In de overgang van hongeren als een magisch, religieus gebeuren, naar hongeren als ziektebeeld, is er een tussenstation waarin (uit)hongeren werd gezien als kunstuiting. Dit is het tijdperk van de wondermeisjes en de hongerkunstenaars.
De wondermeisjes waren fenomenen die werden bewonderd om hun zogenaamde vermogen om ‘te leven van lucht’. Zij zouden maandenlang, soms jarenlang, niet hebben gegeten. Van heinde en verre kwamen mensen hun opzoeken. De wondermeisjes waren een spectakel dat gehuld ging in mysterie. Het was een ware sport om te proberen deze meisjes te ontmaskeren: te bewijzen dat ze wel degelijk aten.
De mannelijke tegenhanger waren de hongerkunstenaars. In tegenstelling tot de meisjes, zetten deze figuren het hongeren openlijk in als middel om geld en roem te verkrijgen. De hongerkunstenaars boden zich aan als attractie. Ze stelden hun lichaam tentoon op kermissen, jaarmarkten, circussen en pretparken, in ruil voor geld. Deze ‘levende geraamtes’ kregen gigantisch veel bezoekers.
De beroemde schrijver Kafka – zelf een anorexialijder – heeft een verhaal geschreven over een hongerkunstenaar. Het is een triest verhaal over het verval van de roem van de hoofdpersoon. Hij was ooit een beroemd hongerkunstenaar, maar de mensen zijn niet meer geinteresseerd in hem.
Hij zit, mager en eenzaam, in een vies kooitje in een circus. Tussen het stro en de dieren kwijnt hij weg: hij kan niet stoppen met hongeren. Van een kunst – een vermogen – is zijn hongeren uitgegroeid tot een lijden – een onvermogen. Dit symboliseert niet alleen de overgang tussen anorexia als kunstuiting en anorexia als ziekte, maar ook een individuele overgang waar mensen met een eetstoornis mee te maken krijgen. Dieëten en afvallen wordt door velen in het begin ervaren als een vermogen. Als de eetstoornis zich vastbijt, wordt het steeds meer een onvermogen: iets waar je geen grip meer op hebt.
* Hysterische wijven & dokter Freud
In de 17e en 18e eeuw kwam anorexia in de medische boeken. Het werk van Richard Morton (1637-1698) werd gezien als het begin van de stoornis zoals we die nu kennen. Hij schreef over anorexia: “Een wegkwijnen van het lichaam zonder enige noemenswaardige koorts, hoest of ademnood: maar het gaat gepaard met gebrek aan eetlust en een slechte spijsvertering, waarop een verslappende zwakte van het lichaam volgt en iedere dag meer en meer vlees vervalt.” Het werd vooral als een lichamelijke kwaal gezien. Maar men was het er wel over eens dat liefdesverdriet, droefheid en angst ook een rol speelden.
De oorzaak van psychiatrische ziektebeelden werd in die tijd vaak toegeschreven aan hysterie. Hysteria verwijst naar de baarmoeder. Men was ervan overtuigd dat allerlei psychiatrische klachten werden veroorzaakt door een ‘wandelende’ of ‘opstijgende’ baarmoeder. Aangezien de menstruatie vaak uitblijft bij anorexia, ging men ervan uit dat dit de stoornis versterkte. Doordat het bloed niet kon stromen, zou het ‘bederven’.
Pas eind 19e eeuw werd anorexia echt gezien als een psychische ziekte. Belangrijke thema’s die een rol spelen bij anorexia, zoals angst, dwang, perfectionisme, volwassen worden en de seksuele ontwikkeling, werden beschreven. Over wie nu de ‘echte ontdekker’ van anorexia nervosa is, is wat onduidelijkheid. Rond 1870 was er een competitie gaande tussen de Engelsman Gull en de Fransman Lasegue. Uiteindelijk is het ook niet zo interessant wie nou ‘de eerste’ was. Wat wel interessant is, is wat daarna gebeurde.
Rond de eeuwwisseling kwam Freud met zijn psycho-analytische theorieën. Freud heeft niet veel goeds betekend voor veel vrouwen. Hij zei namelijk dat de herinneringen van vrouwen aan seksueel misbruik, geen échte herinneringen waren, maar fantasieën. Hierdoor werde veel seksueel getraumatiseerde vrouwen niet goed geholpen voor hun probleem.
Een dubieus geval dus, die Freud, maar hij heeft wel een belangrijke stempel gedrukt op de psychiatrie. Zijn ouvre wordt gekenmerkt door één groot thema: seks. Hij bracht werkelijk alles in verband met de seksuele ontwikkeling. Zo ook eetstoornissen.
Freud legde een verbinding tussen eten en seks. Aangezien zowel seks als eten te maken hebben met het lichaam, genieten en schuldgevoelens is dit geen vreemde theorie. Veel mensen met een eetstoornis zullen de link tussen eten en seks (of seksueel trauma) kunnen herkennen. In de jaren die volgden werd er verder geborduurd op Freuds psychoanalyse. Onder andere de systeemtheorie, biologische en psychodynamische theoriën en feministische ideën over anorexia, waren hiervan het resultaat.
* Twiggy & de Demi’s
Toen waren daar de jaren 60. Fashion en beauty waren on the rise. Modellen als Twiggy met haar ‘benen als stokjes’ waren helemaal hot. Het schoonheidsideaal werd mager en jongensachtig. Door middel van modetijdschriften, televisie en later het internet, werden en worden vrouwen wereldwijd platgegooid met dit ongezonde ideaal. ‘Het schoonheidsideaal’ is een hot item waar regelmatig over wordt gedebatteerd. Of het nu gaat om te dunne modellen op de catwalk, plus-size modellen op tijdschrift covers of actrices die moeten worden opgenomen voor hun eetstoornis: we hebben allemaal een mening.
Recent onderzoek naar anorexia benadrukt de invloed die de media heeft op jonge vrouwen. Het lichaamsbeeld van meisjes en vrouwen wordt sterk beinvloed door modellen, actrices en andere beroemdheden. Er zijn celebs, zoals Demi Lovato, die deze voorbeeldfunctie oppakken als een ware levensmissie met televisieprogramma’s en twitteraccounts rondom hun eetstoornisverleden. Andere beroemdheden gaan rustig door met hongeren en ontkennen. Maar, er is een ontwikkeling gaande waarin er steeds meer kritiek komt op het huidige magerideaal en lof voor gezonde initiatieven.
* Anorexia Nervosa: een complexe ziekte
Anorexia is een tijdsziekte. Maar niet één van enkel deze tijd. Het is een ziekte die meegroeit met de tijdsgeest. Toen de tijdsgeest vooral beheerst werd door magische en religieuze overtuigingen, werd magerzucht gezien als iets heiligs, iets magisch of iets duivels. Met de opkomst van de wetenschap werd anorexia een medische, lichamelijke aandoening. In de tijd dat kunst en romantiek zegevierden, was hongeren een kunstuiting; een melancholische toestand waar de romanticus in wegkwijnde. In het huidige tijdperk, waarin men bezeten is van uiterlijke schoonheid, is anorexia een besmettelijke zelfbeeldziekte geworden die wordt overgedragen via internet, televisie en tijdschriften.
Wie weet waar toekomstige generaties onder gebukt gaan en wat voor verschijningsvorm anorexia dan aan zal nemen. Wat blijft is dat anorexia een complexe ziekte is met verschillende thema’s, oorzaken en gevolgen. Het is een strijd die in elke tijd opnieuw werd en wordt gestreden, maar vooral een strijd die door individuen elke dag opnieuw moeten worden aangegaan en overwonnen.
Persephone, kiest er uiteindelijk voor om een deel van het jaar in het Rijk van de doden door te brengen bij Hades. Zij ontplooit zich daar tot een waardige koniging van de onderwereld. Persephone wordt een gids voor stervelingen die op bezoek zijn de onderwereld. Ze is dus niet alleen krachtiger geworden van haar negatieve ervaringen, ze zette haar ervaring in om anderen te helpen in tijden van nood.
Afbeelding 1: Dante Gabriel Rossetti – Persephone
Afbeelding 2: Alberto Giacometti – Schrijdende man
Afbeelding 3: Edvard Munch – Puberteit
Bron: Van vastenwonder tot magerzucht – Ron van Deth en Walter Vandereycken (Boom, A’dam 1988)
Geef een reactie